Liderliğin açık, kesin ve kapsayıcı bir tarifini yapmak zordur. Bununla birlikte liderlik insanları belli hedeflere ulaşmak için onları etkileme ve gönüllü olarak çalışmaya teşvik etme, tecrübeleri paylaşıp aynı zamanda sergilediği liderlik ile insanları hoşnut edebilme sürecidir. Liderlik üzerine literatürler incelendiğinde çok çeşitli liderlik tiplerinin olduğu ve bu liderlik tiplerinden birden fazla özelliği üzerinde taşıyan liderlerin sayısının oldukça az olduğu görülür.
Günümüz dünyasının liderleri birden fazla liderlik tarzına sahip olmalıdır. Zira artık farklı durumlar ve ihtiyaçlar, farklı liderlik tarzlarını gerektirmektedir. Farklı kültürlerden ve değerlerden gelen insanlarla etkileşim içinde olan liderlerin çeşitli liderlik tarzlarını anlama ve uygulama yetkinliğine haiz olması gereklidir. Diğer taraftan hızla değişen şartlara uyum sağlayabilmek için esnek olma, farklı liderlik tarzlarını kullanarak çeşitli senaryolara ve ihtiyaçlara uyum sağlayabilmelidir.
Fethullah Gülen Hocaefendi’ye göre, “Lider, çok yönlü bir insandır. Ve her yönüyle de cemiyet içinde temayüz etmiştir. Onun karakter dünyasında zaaftan eser yoktur. Bütün irdelemeler sadece onun bu yönünü göstermeye hizmet eder.” Hocaefendinin liderlik özellikleri hakkında yapılan çalışmalarda, Gürkan Çelik, onun Servant-leadership (hizmetkâr liderlik), Prof. Dr. Karen A. Fontenot ile Prof. Dr. Michael J. Fontenot ise Fethullah Gülen Hocaefendi’nin liderliğini transformational leadership (Dönüştürü liderlik) olarak tanımlamışlardır.
Aslında Hocaefendi’nin liderlik tipi birden fazladır. Bu çalışmamızda çeşitli liderlik tiplerinin kısa tanımları yapılmış olup bunların ışığında Fethullah Gülen Hocaefendi’nin hayatı ve hizmet hareketi ile ortaya koyduğu çalışmaları göz önüne alınarak onun çok fazla liderlik tiplerine işaret edilmiştir.
1-Doğal Liderlik
Doğal lider, resmi bir otorite veya unvan olmaksızın, insanların kendiliğinden takip ettiği, yönlendirdiği ve ilham aldığı kişidir. Bu tür liderler, genellikle kişisel özellikleri, yetenekleri, davranışları ve etkileşimleri nedeniyle doğal olarak öne çıkarlar. Hocaefendi, Türk İslam alimi ve yazar, aynı zamanda Hizmet Hareketi olarak bilinen toplumsal ve dini hareketin lideridir. Doğal liderlik özellikleriyle tanınan biridir. Bu özelliklerden bazıları;
Karizması ve kişisel çekiciliği, geniş bir kitle tarafından takip edilmesini sağlamıştır. İnsanları dinlemesi ve empati kurması, onun liderliğinde önemli bir rol oynamıştır. Eğitim ve diyalog gibi konularda inisiyatif alarak hareketin hedeflerini şekillendirmiştir.
Etkili iletişim kurma yeteneği, onun düşüncelerini ve vizyonunu geniş kitlelere aktarmasında önemli bir rol oynamıştır. Yazdığı kitaplar, verdiği vaazlar ve konuşmalar, onun bu özelliğini göstermektedir.
Çevresindeki insanları motive eden ve pozitif bir atmosfer oluşturan bir liderdir. Özellikle hoşgörü, barış ve eğitim gibi konularda ilham verici olmuştur. Anlattıkları ile hayatı genellikle tutarlıdır ve bu da onun güvenilir bir lider olarak algılanmasını sağlamıştır.
Hocaefendi kendi ifadeleriyle, “özüyle ve zâtî husûsiyetleriyle her zaman kendini hissettirerek gönüllerde yaşamasını bilmiştir. Görünüşündeki inandırıcılığı, anlayışındaki derinliği, görüşlerindeki inceliği, ihâtasındaki genişliği, tespitlerindeki sağlamlığı, öğrenme aşkı, öğretme istidâdı ve uhdesine aldığı her şeyin üstesinden gelebilme yeteneğiyle -istemediği halde- dikkatleri üzerinde toplamış, sevilen, sayılan, gözdeleşen, dolayısıyla da binlerin-yüzbinlerin her zaman uğrunda ölmeye hazır oldukları bir seviye insanı olmuştur” (Fethullah Gülen, Yeni Ümit, Ocak-Şubat-Mart 1991, Cilt 2, Sayı 11.)
2-Etkileşimci (Transaksiyonel )Liderlik:
Fethullah Gülen Hocaefendi’nin liderlik tarzı onun etkileşimci (transaksiyonel) liderlik özelliklerini büyük ölçüde yansıtır. O, mesaisini çevresindeki insanların yetişmesine için harcamış, tebliğinde ısrarlı olmuş, sürekli insan unsuruyla meşgul olup, çalışmalarında kültür her zaman ağırlığını muhafaza etmiştir.
İnsanlar üzerinde oluşturduğu etkileşim ile onları harekete geçirerek, yüksek bir performansla kısa sürede dünya genelinde büyük işler başarmalarını sağlamıştır. Çevresindeki insanlarla yakın bir ilişki kurmuş, onları dinlemiş ve fikirlerini değerlendirmiştir. Hocaefendi’nin liderlik tarzı, özellikle eğitim ve sosyal hizmet alanlarında faaliyet gösteren hareketi yönetirken etkileşimci liderlik özelliklerini sergilemiştir.
3-Dönüşümcü (Transformasyonel)liderlik
Hocaefendi, üstün idrâki, cesâret ve kararlılığı, sabır ve metânetiyle her zaman çevresinin tek dayanağı ve ümit kaynağı olmuştur. Cesâret ve kararlılığı sayesinde, çevresindekilere aşılmaz gibi görülen tepelerin nasıl aşıldığını tahammül ve metâneti ile olmazların olur hâle geldiğini, muhâller ve imkansızlıkların nasıl yok olduğunu göstermiştir.
İnsanları bir araya getirerek, toplumsal dönüşüm için vizyon sunmuş, onların potansiyellerini en üst düzeyde kullanmalarını sağlamıştır. İnsanların ihtiyaçlarını, endişelerini anlamaya çalışmıştır. Toplumun her kademesinde büyük bir dönüşüm sağlayarak milletin özüyle bütünleşmesini ve aynı zamanda modern bir hayat tarzı ortaya koyarak her kesimden insanın onun düşünce ve tavsiyelerini hüsn-ü kabul göstermesini sağlamıştır. Bu özellikleri itibariyle Hocaefendi’nin liderlik tarzları dönüşümcü liderlik özelliklerini de yansıtmaktadır.
4-Demokratik/Katılımcı Liderlik
Hocaefendi, hayatı boyunca istişareye önem vermiş, çevresindekileri de sürekli meşverete teşvik etmiştir. Hareketin içinde istişareyi, şurayı bir kültür haline getirmiştir. Sürekli önlerine çıkan bir durum karşısında, başkalarının fikirlerine başvurmayı, söz konusu mevzu her neyse, onun hakkında bilgi ve tecrübe sahibi kimselerden müteşekkil meşveret heyetleri oluşturmayı ve onlara danışmadan herhangi bir karar vermemeyi teşvik etmiştir. İstişare yoluyla en makul ve mantıki olanı bulmaya çalışmışlardır. Bu özellikler, Hocaefendi’nin liderlik tarzının demokratik/katılımcı liderlik özelliklerini yansıttığını gösterir.
5-Ruhanî Liderlik (Spiritual leadership)
Hocaefendi’nin en çok öne çıkan yönü ruhaniliğidir. Zira çocukluğundan itibaren milli ve manevi bir kültür ile beslenerek bu alanda insanlar üzerinde çok büyük bir tesir sahibi olmuştur. Çocuk yaşta cami kürsüsünden verdiği vaaz ve sohbetlerle kendinden büyük insanların bile kalbî, ruhî hayatının dirilmesi için çalışmış, maddi dirilmeden önce manevi dirilmenin olması gerektiğini şart koşmuştur. Yazdığı eserlerde de hep bu meseleyi öne çıkarmıştır. (Kalbin Zümrüt Tepeleri, Kendi Ruhumuzu Ararken, Ölümsüzlük İksiri, Ruhumuzun Heykelini Dikerken vb gibi eserlerinde kalbin ve ruhun gelişmesi üzerinde durmuştur. Ayrıca alanında dünya çapında tanınmış büyük alimlerin, başka cemaat ve tarikat şeyhlerinin de saygı ve hürmetini kazanmıştır. Yaşadığı hayat tarzı ile de takipçilerine manevi bir örnek, rol model olmuştur. Mevlana gibi herkese kucak açmış, kimseye kin, nefret ve düşmanlık beslememiş, kendi şahsına yapılan haksızlıkları daima af etmeyi tercih etmiştir. Onun liderlik tarzı, en çok ruhanî liderlik özelliklerini göstermesiyle tanınmış ve takipçileri üzerinde derin bir etki bırakmıştır.
6-Etik Liderlik (Ethical leadership)
“Hizmeti anlatmaktan çekinmeyin. Çünkü ben, sizi utandıracak bir şey yapmadım.” Fethullah Gülen Hocaefendi hayatını etik değerlerin ihyasına adamış, meşru dairede hareket etmiş, müspet hareketi tavsiye ederek hiç bir zaman gayeye ulaşmak için meşru olmayan vasıtalara tevessül etmemiş, şiddetle bunun önünde durmuştur.
Hizmet hareketi için ortaya koyduğu en başta gelen etik değerler dürüstlük, adalet, saygı, mesuliyet ve şeffaflıktır. Çevresindekilere karşı her zaman açık ve dürüst olmuş ve doğruluktan ödün vermemiş, adil davranmış ve herkesin haklarını ve ihtiyaçlarını önemsemiştir. İnancı ne olursa olsun tüm insanlara saygı duymuş ve herkesi kendi konumunda kabul ederek onların fikirlerine, görüşlerine ve duygularına değer vermiştir. Her fırsatta mesuliyet duygusunun gelişimi teşvik etmiş, kişisel ve toplumsal mesuliyet bilincini vurgulamıştır.
Fethullah Gülen Hocaefendi’nin liderlik tarzı, etik değerlere dayalı olarak şekillenir ve takipçileri üzerinde güçlü bir etki bırakır. Bu özellikler, Hocaefendi’nin etik liderlik tarzını yansıtan temel unsurlardır.
7-Kültürel Liderlik (cultural leadership)
Hocaefendi’nin liderlik tiplerinden biri de kültürel liderliktir. Hayatı ve hizmetleri kültür açısından değerlendirilirse onun klasik bir cami hocası olmadığı ve bambaşka metodlar ve vasıtalar ile hizmet etmeyi teşvik ettiği görülür. O daima kültürel mirasın korunmasını ve değerlendirilmesini önemsemiştir. Özellikle dil, sanat, edebiyat ve müzik gibi kültürel alanlarda faaliyet göstererek kültürel mirası canlı tutmuştur. Liderlik tarzında toplumsal bağların güçlendirilmesini teşvik etmiş, özellikle eğitim ve sosyal hizmet projeleri aracılığıyla topluma hizmet etmeyi ve toplumsal dayanışmayı sağlamıştır.
En dikkat çeken ve farklı yönü ise, dini hayatın klasik metodlarla sadece camilerde ve cami kürsülerinde anlatılarak değil farklı platformlarda ve farklı organizasyonlarda anlatılmasını teşvik etmiştir. Spor salonlarında yapılan kutlu doğum haftaları, farklı ülkelerde düzenlenen Türkçe olimpiyatları onun kültürel bir lider olduğunu göstermektedir.
8-Stratejik Liderlik
Fethullah Gülen Hocaefendi stratejik liderlik özelliklerini büyük ölçüde yansıtır. İleri görüşlüdür, aktüaliteden uzak, reaktif değil proaktiftir. Klasik yönetim yerine stratejik yönetimi uygular. Verilen kararlarda stratejik düşünmenin, hadiselere bütüncül bakmamınız zaruretine dikkat çeker. Kendi ifadeleriyle verdiği kararlarda sürekli “güzergah emniyeti açısından içinde yaşanılan toplumu son derece iyi analiz ederek ve ona göre adım atmıştır.”
Hizmet hareketinin dünya çapında, farklı milletlere ulaşması o milletlerce de kabul edilmesi, onun stratejik lider özelliklerine sahip olduğunu göstermektedir. Hem insan kaynaklarını, hem de maddi kaynakları stratejik bir şekilde kullanmasını bilmiş ve en iyi sonuçları elde etmek için optimize etmiştir. Değişen şartlara hızlı bir şekilde uyum sağlama yeteneğine sahip olup, esneklik ve adaptasyona önem vermiş ve gerektiğinde stratejileri revize etmiştir. Strateji geliştirirken daima çoklu düşünmeyi, alternatif stratejiler geliştirmeyi tavsiye etmiştir. Söz gelimi Sızıntı Dergisi daha kapatılmadan o çoktan Çağlayan Dergisini hazır ederek anında devreye almıştır.
Hocaefendi’nin en önemli yanı ise stratejik liderlik yaklaşımıyla risk alma cesaretine sahip olmasıdır. Yenilikçi fikirlere ve çözümlere açıktır ve sürekli yeni fırsatları değerlendirmeye çalışmıştır.
9-Babacan Liderlik
Hocaefendi’nin hayatı ve liderlik şekli incelendiğinde özellikle onunla birlikte çalışan arkadaşları ile yapılan görüşmelerde, onun çalışma arkadaşlarına ait bütün problemleri çözmeye açık biri olduğu görülür. Bu problemler, ferdî, ailevî, idarî, adlî, iktisadî ve içtimaî olabilir.
Birlikte çalıştığı arkadaşlarına tıpkı bir baba şefkati ile yaklaşım sergilemiş ve onların güven duygusunu güçlendirmiştir. Arandığı dönemlerde bile, tehlikeleri göze alıp askerdeki arkadaşlarını ziyaret etmiş, yurt dışında eğitim alan arkadaşlarının ihtiyaçlarını karşılamaya çalışmıştır. En önemlisi de çalışma arkadaşlarını her türlü tehlike ve endişeye karşı koruyup, onları uyarıp, tedbir alıp ve onların güvenliğini sağlamıştır. Kişisel ve profesyonel gelişimlerine destek olmuş ve doğru yönde yönlendirmiştir. Çalışma arkadaşlarının iyiliğini dileyip, kendisine ve harekete ihanet edenlerin bile kötülüğünü istememiştir. Bu özellikleri Hoca Efendi’nin liderlik tarzının babacan liderlik özelliklerini yansıttığını gösterir.
10-İnsan Odaklı Liderlik
Hocaefendi Hizmet hareketinin merkezine “insan”ı koymuştur. Hareketin ilk yıllarından itibaren insan sevgisi ve insana saygı üzerinde durmuştur. İnsan odaklı liderlerin genel özellikleri güçlü iletişim, insanların kişisel ve profesyonel gelişimi için teşvik ve destek, işbirliği ve adalet ile herkese eşit fırsatlar verilmesine çalışmak ve insanlara ilham vermektir.
Dünya’nın neresinde olursa olsun savaşlara, afetlere, yokluk ve kıtlığa maruz kalanların ihtiyaçlarını ve endişelerini önemseyip ve bu doğrultuda davranmıştır. “Ateş düştüğü yeri yakar” deyimi yerine, içten bir feryat ile “nereye bir ateş düşse beni yakar” diyerek tüm yardım kampanyalarında öncü olmuştur. Maaşından ve teliften elde ettiği gelirini hep bu istikamette harcamıştır. “Kimse Yok mu?” gibi pek çok vakıf ve dernekle insanlığa hizmeti teşvik etmiştir.
Bu özellikler, Hoca Efendi’nin liderlik tarzının insan odaklı liderlik özelliklerini yansıttığını gösterir.
11-Bilge lider (Wise Leadership )
Fethullah Gülen Hocaefendi’nin liderliği, derin düşünce yapısı, görüşleri, ortaya koyduğu ilkelerle bilge liderlikle ilişkilendirilebilir. Her ne kadar İslam alimi, vaiz gibi özellikleri ile öne çıkmış olsa da felsefesi ve doktrini genellikle hoşgörü, eğitim, diyalog, barış ve adalet gibi konuları vurgulayan bilge bir liderdir. Mesajları dünya çapında, bütün insanlığı kucaklayacak şekilde kitlelere ulaşmıştır ve etkisi sadece belli bir coğrafyayla sınırlı kalmamıştır.
Siyaset, ticaret, sanat, felsefe, spor, tarih, musiki, fen bilimleri, tıp, sanat tarihi gibi çok geniş alanda uzman bilim adamları, meslek erbabı ve devlet yetkilileri ile fikir alış verişinde bulunmuştur. Çevresindekilerin her zaman, her türlü müşkülünü çözerek onlara ümit ışığı yakmış, yönlendirmiş ve onların gelişimine katkıda bulunmuştur. Yazdığı eserlerde maneviyattan müspet bilimlere, edebiyat ve sanattan ticarete, felsefe ve sosyolojiden tarihe kadar her konuda çok rahatlıkla kalem oynatabilmiştir. Kısaca, derin bilgi ve anlayışa sahip bir lider olarak toplumun her kesiminden insanların ilgi odağı olmuştur.
12-Girişimci Liderlik (Entrepreneurial Leader)
Fethullah Gülen Hocaefendi aynı zamanda girişimci bir liderdir. (Entrepreneurial Leader) Onun girişimciliği, en başta eğitim ve sosyal hizmetler alanındaki faaliyetleriyle ilişkilendirmek mümkündür.
Özellikle eğitim alanında kurulan okullar ve eğitim kurumları, geniş bir kitleye eğitim imkanı sağlamıştır. Bu okulların yanı sıra, basın yayın kuruluşları, sağlık hizmetleri ve teşebbüsler ile, iş dünyasına yönelik dernekler federasyonlar, sendikalar sosyal hizmetler ve yardım faaliyetleri de Fethullah Gülen Hocaefendi’nin girişimcilik ruhunu yansıtır.
Daima yenilikçi düşünceyi teşvik etmiştir. Dünyada yaşanan insanlığın temel sorunları karşısında farklı, bütüncül, dipten ve kalıcı çözümler bulma konusunda cesaretlendirmiş ve inovasyonu desteklemiştir. Yeni fırsatları değerlendirirken riskleri göze almış ve âli himmet duygusu ile her yere uluşmak için girişimde bulunmaktan çekinmemiştir. Girişimci liderlik tarzında sürekli takım çalışmasını teşvik etmiştir. Farklı yeteneklere sahip kişileri bir araya getirerek ortak hedeflere ulaşmasını sağlamıştır.
13-Hizmetkar Lider (Servant leadership)
Fethullah Gülen Hocaefendi’nin liderlik anlayışı, öncelikle hizmet etmeye odaklanmıştır. Onun tavsiye ve faaliyetleri, toplumun refahı, eğitim ve sosyal hizmetler gibi alanlarda uzun vadeli iyiliği ve refahı üzerine odaklanır. Bu nedenlerle, Hocaefendi’nin liderlik tarzı, hizmetkar liderlik ilke ve prensipleriyle sıkça ilişkilendirilir. Liderlik tarzında alçakgönüllü bir tutum sergiler. Kişisel çıkarları değil, toplumun için çaba gösterir. Liderlik ettiği hareketi hizmetkar bir anlayışla yönlendirir
Hocaefendi’nin tavsiye ettiği “insan tipi”, “adanmışlıktır”. “Adanmış ruhlar, toplumun hangi kademesinde bulunurlarsa bulunsunlar, başkalarına hizmet etmeyi en büyük pâye kabul ederler. Onlar, gerektiğinde “Bir işe gönül vermiş, belli bir düşünce, mefkûre ve mantık birliği etrafında bir araya gelmiş insanlara bir de su dağıtan, hizmet eden insan lazımdı.” mantığı ile başkalarına hizmetkârlıkta hep önde olmaya çalışırlar.
14-Süper Liderlik
Bediüzzaman’nın “Bir yerde benim bir talebem varsa, orayı ben kendi hesabıma fethedilmiş sayarım” sözü ile, hareket içindeki hakiki talebelerin ileri derecede keyfiyet sahibi olduğunda, etrafındaki insanlara rehberlik, liderlik yapabileceğine ve bir Said’e karşılık binlerce Said’in tek başına toplumu değiştirebilecek çapta etkili bir süper lider olduğuna işaret eder.
Süper liderler çevresindekilerin eğitimi ve güçlendirilmesi yolu ile onları güçlü, iradeli ve yüksek vizyonlu ve başkalarına liderlik yapan takipçilere dönüştürür. Yani süper liderler diğer takipçilerine de içlerindeki liderlik becerilerini ortaya çıkartma gücü verirler. Çevresindekileri yüreklendirir, onların her yönüyle donanımlı ve topluma örnek insanlar haline gelmesini sağlar. Böylece çevresindeki insanların da bulundukları yerde başkalarına liderlik etmesini teşvik ederler.
Hocaefendi’nin liderlik özelliklerinden biri de süper liderliktir. Doktrini ve faaliyetleri, toplumun uzun vadeli iyiliği ve barışı için bir vizyonu yansıtır. Süper liderlerin diğer bir hususiyeti de kararlılık ve azimleridir. Hocaefendi özellikle zor zamanlarda bile hedeflerinden vazgeçmemiş, kararlı ve azim ile yılmadan hizmete devam etmiştir ki bunlar süper liderlik özelliklerine örnek teşkil edebilir.
15-Paradoksal liderlik;
Hocaefendi aynı zamanda “paradoksal liderlik” özelliklerini de yansıtmaktadır. Paradoksal liderler görünüşte zıt nitelikleri bir arada barındıran bir liderlerdir. Kararlılık ile esneklik, otorite ile empati, hoş görü ve adalet, tevazu ile vakurluk gibi farklı özellikleri bir arada kullanarak etkili bir şekilde liderlik yapmayı amaçlar. Karmaşık ve çelişkili durumlarla başa çıkma yeteneğine dayanır.
Otorite ve empatiyi bir arada kullanmıştır. Belirgin bir otoriteye sahip olmasına rağmen, çalışma arkadaşlarının ve toplumunun duygularını anlama ve onlarla empati kurma yeteneğine de önem vermiştir.
Takipçilerine güven verirken aynı zamanda sorgulamayı teşvik etmiştir. Doktirini ve liderlik tarzı, eleştirel düşünme ve sorgulama kültürünü teşvik eder. Büyük resmi görmeye ve uzun vadeli hedeflere odaklanmaya önem verirken, detaylara da dikkat eder. Bu, hem geniş bir vizyonu hem de pratik çözümleri bir arada kullanma yeteneğini gerektirir.
Hocaefendi liderlik tarzında otoriter bir lider gibi kararlar alabilirken aynı zamanda takım üyelerinin fikirlerine ve katkılarına değer vermiştir. Hem yönlendirici hem de işbirlikçi bir yaklaşım benimsemiştir. Yenilikçi ve çağdaş çözümleri teşvik ederken aynı zamanda geleneksel değerlere de önem vermiştir. Modern teknolojileri kullanırken kültürel ve dini değerleri korumuştur. Bireylerin kişisel gelişimlerine önem verirken aynı zamanda takım çalışmasını teşvik etmiştir.
Esneklik gösterebilirken aynı zamanda kararlı bir duruş sergilemiştir. Değişen şartlara uyum sağlarken temel değerlerinden ödün vermemiştir. Bazı durumlarda açık bir iletişim tarzı benimserken bazı konularda da gizliliği tercih etmiştir. Şeffaflıkla gizlilik arasında denge kurumuştur.
Bu özellikler, Gülen’in liderlik tarzının paradoksal liderlik özelliklerini yansıtabileceğini gösterir. Hocaefendi, liderlik ettiği hareketin ihtiyaçlarına ve şartlarına göre esneklik göstermez ve çelişkili nitelikleri bir arada dengeleyebilmiştir.
Yukarıda anlatılan konulara dair daha önce yapılan çalışmalarda Hocaefendi’nin liderlik tipleri ile sınırlı sayıda liderlik tipleri arasında ilişki kurulmuştur. Bu çalışmamız ile biz farklı bir bakış açısı ortaya koymaya çalıştık.
Bu liderlik tarzları yaklaşım ve bakış açısına göre kişiden kişiye değişebileceğinden, bu ilişkilendirmeler de kişisel yorumlara ve bakış açısına dayanmakta olup, kişiden kişiye değişebilir. Söz konusu ilişkilendirmelerde tam denklik sağlanmamış olabilir.
